નવરાત્રીના ચતુર્થ દિવસે આદિશક્તિના ચોથા સ્વરૂપ મા કૂષ્માંડા ની આરાધના કરવામાં આવે છે. “કુ” એટલે નાનું, “ઉષ્મા” એટલે ઉર્જા અને “આંડા” એટલે બ્રહ્માંડનું ડિંભ (અંડાકાર સ્વરૂપ). એમના સ્મિત અને તેજથી બ્રહ્માંડની રચના થઈ હતી, એવી માન્યતા છે. તેથી તેઓ “સૃષ્ટિ-સર્જક” તરીકે પૂજાય છે. તેઓ હૃદય ચક્રની અધિષ્ઠાત્રી દેવી છે અને જીવનમાં ઊર્જા, આરોગ્ય અને સમૃદ્ધિ પ્રદાન કરે છે. એમનો નિવાસ સૂર્યમંડળમાં છે. ત્યાં નિવાસ કરવાની ક્ષમતા અને શક્તિ કેવળ મા કુષ્માંડામાં જ છે. દેવી કુષ્માંડાના શરીરની કાંતિ અને પ્રભા પણ સૂર્યની જેમ જ તેજસ્વી છે. મા કુષ્માંડા અત્યંત ઓછી સેવા અને ભક્તિથી પ્રસન્ન થઈ જાય છે. ચોથા નોરતે મા કુષ્માંડાનું આહ્વાન કરી તેમના મંત્રનો જાપ કરવામાં આવે છે.
મા કૂષ્માંડાનું સ્વરૂપ
મા કૂષ્માંડાનું સ્વરૂપ અત્યંત તેજસ્વી અને આકર્ષક છે. તેઓ અષ્ટભુજાધારી છે. તેમના આઠ હાથમાં કમંડળ, ધનુષ્ય, બાણ, કમળ પુષ્પ, અમૃતકલશ, ચક્ર, ગદા અને જપમાળા શોભે છે. એક હાથ વરદમુદ્રામાં અને એક હાથ અભયમુદ્રામાં છે.
માતાજીનું મુખમંડળ હંમેશા હસતું રહે છે અને તેમની આંખોમાં મહાન કરુણા અને પ્રેમ ઝળકે છે. તેમનું વર્ણ સોનાના જેવું ચમકદાર છે અને આખા શરીરમાંથી દિવ્ય તેજ નીકળતો રહે છે. તેમના વાળ મુક્ત રૂપે લહેરાતા હોય છે અને માથા પર મુકુટ શોભે છે.
રંગ અને પ્રતીકાત્મક મહત્વ
મા કૂષ્માંડાનાં પ્રિય રંગ વિશે ભિન્ન મત પ્રવર્તે છે. અમુકના મતે પ્રિય રંગ લીલો છે. કેમકે લીલો રંગ પ્રકૃતિ, હરિયાળી, વૃદ્ધિ, સમૃદ્ધિ અને નવસર્જનનું પ્રતીક છે. આ રંગ હૃદય ચક્રનું પણ પ્રતીક છે, જે પ્રેમ, કરુણા અને જીવનશક્તિનું કેન્દ્ર છે. આ દિવસે ભક્તો લીલા વસ્ત્રો પહેરે છે અને માતાજીને લીલા ફૂલો, લીલા ફળો અને હરિયાળી અર્પણ કરે છે. તો અમુક વર્ણન પ્રમાણે એમનો પ્રિય રંગ ‘પીળો’ / ‘નારંગી’ હોઈ શકે છે.
તેઓ લીલા અન્નનું સેવન કરે છે જેમ કે પાલકવાળા પરાઠા, લીલા શાકની દાળ, લીલા ફળો અને મેવા. કેટલાક ભક્તો કેવળ લીલા ફળોનો આહાર લે છે અને કેટલાક સંપૂર્ણ ઉપવાસ રાખે છે.
આ દિવસે ખાસ કરીને તુલસી, પીપળો અને અન્ય વૃક્ષોની પૂજા કરવામાં આવે છે. ભક્તો નવા બીજ વાવે છે અથવા નવા છોડની રોપણી કરે છે. આ દિવસે હરિયાળી અને પ્રકૃતિ સંરક્ષણનો સંકલ્પ લેવામાં આવે છે.
મહાત્મ્ય અને શક્તિ
મા કુષ્માંડા બ્રહ્માંડની આદિ માતા છે. જ્યારે સર્વત્ર અંધકાર છવાયેલો હતો, ત્યારે તેમના સ્મિતથી સૃષ્ટિની શરૂઆત થઈ. પુરાણોમાં વર્ણન છે કે દેવીઓમાંથી તેઓ જ એક એવી દેવી છે, જેમણે પોતાના પરમ તેજથી બ્રહ્માંડમાં જીવન શક્તિ નો સંચાર કર્યો. એમની શક્તિ સંતુલન, સર્જન, સ્વસ્થતા જીવનની ઉર્જાનું પ્રતિક છે. માતાજીએ ત્રિદેવો – બ્રમ્હા, વિષ્ણુ અને મહેશનું પણ સર્જન કર્યું અને તેમને સર્જન, પાલન અને સંહારનું કાર્ય સોંપ્યું.
દેવી પુરાણ અનુસાર જ્યારે પૃથ્વી પર અંધકાર અને નિરાશા છવાઈ જાય છે, ત્યારે મા કૂષ્માંડા પોતાના તેજથી પ્રકાશ અને હર્ષોલ્લાસ પ્રદાન કરે છે.
પૂજા વિધિ
પ્રાતઃકાળીન તૈયારી:
- સવારે સ્નાન કરીને લીલા રંગના વસ્ત્રો પહેરો
- પૂજાસ્થળને લીલા ફૂલો અને પાંદડાંથી સજાવો
- માતાજીનું ચિત્ર અથવા મૂર્તિ પૂર્વ અથવા ઉત્તર દિશામાં સ્થાપિત કરો
- લીલા આસન પર બેસીને આરાધના કરો, પૂજાનો આરંભ કરો.
કલશ સ્થાપના:
- તાંબાના કલશમાં ગંગાજળ ભરીને લીલા કપડાથી બાંધો
- કલશને લીલા ફૂલોથી સજાવી શ્રીફળ પધરાવો.
- કલશની આસપાસ લીલા પાંદડા અને તુલસી પધરાવો.
મુખ્ય પૂજન:
- “ॐ गं गणपतये नमः” મંત્રથી ગણેશજીની સ્થાપના કરી, પૂજનનો આરંભ કરો.
- મા કૂષ્માંડાનું આવાહન કરીને પ્રાણપ્રતિષ્ઠા કરો
- લીલા ચંદનનો તિલક કરીને પુષ્પમાળા અર્પણ કરો
- લીલા ફળો – કેળા, લીલા સફરજન, લીમડા ચઢાવો
- લીલા શાકભાજી – પાલક, ધનિયા, મેથી અર્પણ કરો
નૈવેદ્ય:
- મમરા (પફ્ડ રાઈસ), લીલી ખીર, પિસ્તા, બરફી
- લીલા દ્રાક્ષ, તુલસીના પાંદડા સાથે પાન
- ઘીનો દીવો અને લીલી લાઈટથી આરતી
મંત્ર જાપ
મંત્ર: “ॐ देवी कूष्माण्डायै नमः”
ધ્યાન મંત્ર:
“सुरासम्पूर्णकलशं रुधिराप्लुतमेव च।
दधाना हस्तपद्माभ्यां कूष्माण्डा शुभदास्तु मे॥”
સ્તોત્ર મંત્ર: “
या देवी सर्वभूतेषु मा कूष्माण्डा रूपेण संस्थिता।
नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमस्तस्यै नमो नमः॥”
વિશેષ પ્રાર્થના:
“दुर्गे स्मृता हरसि भीतिमशेषजन्तो:
स्वस्थै: स्मृता मतिमतीव शुभां ददासि।
कूष्माण्डे मां पालय सर्वदा॥”
તેજસ્વી મંત્ર: “ॐ ह्रीं श्रीं कूष्माण्डायै नम:॥”
ફળશ્રુતિ અને લાભ
આધ્યાત્મિક લાભ:
- હૃદય ચક્રની જાગૃતિ અને શુદ્ધતા
- આત્મિક પ્રકાશ અને આનંદ પ્રાપ્તિ
- પ્રેમભાવ અને કરુણાની વૃદ્ધિ
- સર્જનાત્મક શક્તિનો વિકાસ
- આધ્યાત્મિક ઊર્જા અને તેજ લાભ
શારીરિક લાભ:
- હૃદયરોગોથી મુક્તિ અને હૃદયની મજબૂતાઈ
- રક્તસંચાલન સુધારો અને રક્તચાપ નિયંત્રણ
- ફેફસાંની કાર્યક્ષમતા વધારો
- રોગપ્રતિકારક શક્તિ વૃદ્ધિ
- શરીરમાં તેજ અને કાંતિ
માનસિક લાભ:
- હતાશા અને નિરાશા દૂર થવી.
- આત્મવિશ્વાસ અને આશાવાદી બનવું.
- માનસિક શાંતિ અને સ્વસ્થતા
- બૌદ્ધિક વિકાસ અને સ્મૃતિ શક્તિ વૃદ્ધિ
- કલાત્મક પ્રતિભાનો વિકાસ
ભૌતિક લાભ:
- ધન અને સંપત્તિ વૃદ્ધિ
- વ્યાપાર અને ઉદ્યોગમાં સફળતા
- નવા કામોમાં સફળતા અને વિકાસ
- કૃષિ અને બાગવાનીમાં લાભ
- ઘર-પરિવારમાં સુખ-સમૃદ્ધિ
પ્રકૃતિ સાથે જોડાણ:
- વૃક્ષો અને વનસ્પતિ પ્રેમ
- પર્યાવરણ સુરક્ષાની ભાવના
- પ્રકૃતિ સાથે સામંજસ્ય
- ઋતુચક્ર અને પ્રાકૃતિક લયનું જ્ઞાન
ઉપાસના અને ધ્યાન
મા કૂષ્માંડાની ઉપાસના કરતી વખતે ભક્તો હૃદય ચક્ર પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કરે છે. આ ચક્ર છાતીના મધ્યમાં સ્થિત છે અને તેનો રંગ લીલો છે. ધ્યાન દરમિયાન ભક્તો અનુભવ કરે છે કે માતાજીના સ્મિતથી તેમના હૃદયમાં પ્રેમ અને કરુણાનો ઝરણો વહી રહ્યો છે.
કૂષ્માંડા વ્રત કથા
એક વાર એક ભક્ત સ્ત્રીએ મા કૂષ્માંડાની શ્રદ્ધાથી આરાધના કરી. તેની સાધનાથી પ્રસન્ન થઈ માતાજીએ દર્શન આપ્યા અને કહ્યું, “પુત્રી! તું વર માંગ.” ભક્તાએ કહ્યું, “મા! મને કશુંક નથી જોઈતું. ફક્ત તમારી કૃપા જ પૂરતી છે.”
માતાજીએ કહ્યું, “પુત્રી! તારા હૃદયમાં સાચી ભક્તિ છે. હું તને સર્જનાત્મક શક્તિનું વરદાન આપું છું. તારા હાથમાં જે પણ કામ આવશે, તે સફળ થશે, તારા યશની સુગંધ ફૂલની જેમ ખીલશે અને પ્રસરશે. “
તે દિવસથી તે ભક્તાના જીવનમાં અદ્ભુત પરિવર્તન આવ્યું. તેણે એક નાનકડો બગીચો શરૂ કર્યો, જે ધીમે ધીમે વિશાળ બાગ બન્યો. તેના ઉગાડેલા ફળો અને શાકભાજી એટલા સ્વાદિષ્ટ અને પોષક હતા કે લોકો દૂર દૂરથી તેને ખરીદવા આવતા. આ પ્રકારે મા કૂષ્માંડાની કૃપાથી તેના જીવનમાં સમૃદ્ધિ અને સુખ આવ્યું.
વૈજ્ઞાનિક દૃષ્ટિકોણ
આધુનિક વિજ્ઞાનની દૃષ્ટિએ પણ લીલો રંગ અને હૃદય ચક્રનું કનેક્શન છે. લીલો રંગ આંખો અને મનને શાંતિ આપે છે, રક્તચાપ ઘટાડે છે અને હૃદયની ગતિ સામાન્ય રાખે છે. હૃદય ચક્રમાં સ્થિત થાઈમસ ગ્રંથિ રોગપ્રતિકારક શક્તિ વધારવામાં મહત્વપૂર્ણ ભૂમિકા ભજવે છે.
સમાપન
મા કૂષ્માંડા એ સર્જનશીલતા અને જીવનશક્તિની દેવી છે. તેમની આરાધનાથી મનુષ્યના જીવનમાં નવીનતા, સર્જનાત્મકતા અને સમૃદ્ધિ આવે છે. તેઓ ભક્તોના હૃદયમાં દિવ્ય પ્રેમ અને કરુણાનો સંચાર કરે છે અને જીવનને ખુશી અને આનંદથી ભરપૂર બનાવે છે.
જે ભક્ત સાચા હૃદયે મા કૂષ્માંડાની આરાધના કરે છે, તેના જીવનમાં પ્રકૃતિ સાથે સુંદર તાલમેલ થાય છે. તેને સર્જનાત્મક કામોમાં સફળતા મળે છે અને આધ્યાત્મિક પ્રગતિ થાય છે. માતાજીની કૃપાથી ભક્તનું હૃદય હંમેશા પ્રેમ, કરુણા અને આનંદથી ભરેલું રહે છે.
નવરાત્રીમાં , નવદુર્ગાનાં નવ સ્વરૂપો વિશે અહીં પ્રસ્તુત દરેક આર્ટિકલ્સ માત્ર અલગ-અલગ એકત્ર કરવામાં આવેલ માહિતીઓનું સંકલન માત્ર છે. ધર્મ દરેકની આસ્થાનો વિષય છે. અહીં આપવામાં આવેલી જાણકારીને અનુસરતા પહેલા ધર્મ કે શાસ્ત્ર આધારિત જ્ઞાન ધરાવનારા વિદ્ધાનોની સલાહ લેવી.
